Kradzież własności intelektualnej w sieci

Każdy, kto prowadzi własny e-biznes, polegający na działalności o charakterze twórczym, np. w zakresie programów komputerowych czy wykonywania dzieł plastycznych bądź  fotograficznych, może zetknąć się ze zjawiskiem kradzieży powstałej w ten sposób własności intelektualnej. Kradzieży w postaci naruszenia praw autorskich lub ich rozpowszechniania bez upoważnienia osoby uprawnionej. Przestępstwa tego rodzaju są coraz bardziej rozpowszechnione, czemu sprzyja rzekoma anonimowość ich sprawców  oraz stosunkowo duże „przyzwolenie społeczne” na dokonywanie takich czynów.

Jakie są najczęściej występujące sposoby pogwałcenia praw intelektualnych w sieci internetowej, w jaki sposób sytuacje takie reguluje polskie prawo oraz jakimi karami zagrożone są przestępstwa tego rodzaju, opisuje niniejszy artykuł.  

Własność intelektualna – czym jest?

Powszechnie przyjmuje się, iż własność intelektualna to wszelkie przejawy działalności wytwórczej człowieka objęte prawami autorskimi i pokrewnymi, prawami własności przemysłowej oraz innymi prawami na dobrach niematerialnych. Składają się na nią więc dzieła literackie, artystyczne i naukowe, interpretacje artystów interpretatorów, wykonania artystów wykonawców, fonogramy, programy radiowe i telewizyjne, wynalazki we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej, odkrycia naukowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe i usługowe, nazwy i oznaczenia handlowe oraz wszelkie inne prawa dotyczące działalności intelektualnej w dziedzinie przemysłowej, naukowej, literackiej i artystycznej (art. art. 2 pkt 8 Konwencji o ustanowieniu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej, sporządzonej w Sztokholmie dnia 14 lipca 1967 r. – Dz.U.z 1975 r., Nr 9, poz. 49 oraz art. 479(89) Kodeksu postępowania cywilnego.

Postacie kradzieży własności intelektualnej w sieci

Kradzież własności intelektualnej w sieci najczęściej przybiera postać przestępstwa plagiatu oraz rozpowszechniania cudzego utworu mimo braku do tego uprawnień.

Plagiat

W wyniku dopuszczenia się przestępstwa plagiatu dochodzi do naruszenia autorskich praw osobistych twórcy, przy czym jego sprawca ponosi odpowiedzialność zarówno na gruncie prawa karnego, jak i cywilnego.

Odpowiedzialność karna

Przedmiotowy czyn przestępny uregulowany jest w art. 115 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (j.t. Dz. U. z 2021 r., poz. 1062), zgodnie z którym – kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.

Wskazane powyżej karze podlega także osoba, która rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie.

Także, kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w inny sposób niż opisany powyżej narusza cudze prawa autorskie lub prawa pokrewne, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Wymiar grzywny określają przepisy Kodeksu karnego, zgodnie z którymi jest wymierzana w tzw. stawkach dziennych, przy czym ich liczbę oraz wysokość określa każdorazowo sąd orzekający w danej sprawie. Najniższa liczba stawek wynosi 10, najwyższa zaś aż 540. Stawka dzienna nie może być niższa od 10 zł., ani przekraczać kwoty 2000 zł.

Zgodnie z w/w aktem prawnym – kara ograniczenia wolności może trwać od miesiąca do 12 miesięcy i polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrąceniu od 10% do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd.

Wskazać należy, że w wypadku skazania za popełnienie przestępstwa plagiatu, sąd orzeka również przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa, chociażby nie były one własnością sprawcy, może on także przepadek przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa, chociażby nie były własnością sprawcy.

Podkreślić trzeba, że przestępstwo plagiatu ma charakter publicznoskargowy, a więc jest ścigane z urzędu, tym samym każdy ma obowiązek zawiadomić właściwe organy o jego popełnieniu. Obowiązek ten dotyczy też instytucji państwowych i samorządowych. Jest ono kwalifikowane jako występek, rozpatrywane więc może być przez sąd rejonowy, właściwy dla miejsca w którym popełniono czyn zabroniony.

Zasadą jest, iż karalność przestępstwa plagiatu przedawnia się z upływem 5 lat.

Jeśli chodzi o zakres przedmiotowy tego czynu przestępnego, to wielokrotnie w tym względzie wypowiadały się polskie sądy.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Okręgowego w Siedlcach z dnia 9 września 2013 r. (II Ka 284/13) ”Na wstępie konieczne jest poczynienie kilku uwag w zakresie znamion przestępstwa określonego w art. 115 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. W świetle autora komentarza Z. Ć. określony w tym przepisie czyn karalny ma charakter wieloodmianowy. Czynność sprawcza w art. 115 ust. 1 będzie polegać na uzewnętrznionym w dowolny sposób twierdzeniu sprawcy, że jest on: a) autorem całości cudzego utworu, b) autorem części cudzego utworu, c) autorem całości artystycznego wykonania, d) autorem części artystycznego wykonania, lub też wprowadzeniu w błąd co do: e) autorstwa całości cudzego utworu, f) autorstwa części cudzego utworu, g) autorstwa całości artystycznego wykonania, h) autorstwa części artystycznego wykonania. W rezultacie możliwe jest popełnienie przestępstwa w ośmiu różnych odmianach, przy czym przestępstwo może polegać na równoczesnej realizacji kilku odmian. Przywłaszczenie cudzego autorstwa może mieć postać plagiatu oczywistego (jawnego) lub też plagiatu ukrytego (por. M. Byrska, Prawnokarna -ochrona programów komputerowych w nowym prawie autorskim (w:) Przestępczość komputerowa. Materiały z konferencji naukowej, Poznań 20–22 kwietnia 1994 r., s. 210). Plagiat jawny polega na przejęciu cudzego utworu w całości lub w znacznej jego części w niezmienionej postaci lub ze zmianami, które są niewielkie. Plagiat ukryty zaś wyraża się w reprodukcji cudzego utworu w istotnych elementach jego treści, lecz w postaci mniej lub bardziej przekształconej (por. M. Mozgawa, J. Radoniewicz, Przepisy karne w prawie autorskim. Zagadnienia teorii i praktyki, Prok. i Pr. 1997, nr 7–8, s. 10 i literatura cytowana w przyp. 10). Z plagiatem będziemy mieli do czynienia zawsze wtedy, gdy inna osoba przejmuje z cudzego dzieła elementy o charakterze twórczym. Chodzi zatem zarówno o wykorzystanie całości lub części cudzego utworu bez żadnej ingerencji twórczej, jak i stworzenie dzieła zależnego lub z zapożyczeniami, pod warunkiem przywłaszczenia sobie autorstwa. Nie jest natomiast plagiatem przywłaszczenie wyników cudzych badań naukowych, koncepcji, pomysłów o charakterze nietwórczym (zob. R. Markiewicz, Dzieło literackie i jego twórca w polskim prawie autorskim, Rozprawy Habilitacyjne Uniwersytetu Jagiellońskiego 1984, nr 81, s. 116–117). Przestępstwo przywłaszczenia autorstwa może być popełnione wyłącznie z działania i to z zamiarem bezpośrednim. Tak więc zamiar sprawcy przejawi się jako „chęć” popełnienia czynu zabronionego, nie zaś jako „godzenie się” na możliwość popełnienia takiego czynu. Sprawca bowiem świadomie podaje się za autora cudzego utworu lub cudzego artystycznego wykonania.

Natomiast w przypadku wprowadzenia w błąd sprawca może działać zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym. Czyn zabroniony może tu być popełniony tak przez działanie, jak i przez zaniechanie. Wprowadzenie w błąd może polegać również na zamierzonym podaniu przez sprawcę nieprawdziwego nazwiska autora utworu lub wykonania, niezależnie od celu, który chce przez to osiągnąć”.

Z kolei wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2003 r. (V CK 391/02, OSNC 2004/12/203) stanowi, iż „niezgodne z prawdą podanie się także za współautora może skutkować naruszeniem prawa do autorstwa”.

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilnoprawna sprawcy przestępstwa plagiatu uregulowana jest w art. 78 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w myśl którego – twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może on także domagać się, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.

Po śmierci twórcy, jeśli nie wyraził on innej woli, z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych zmarłego może wystąpić małżonek, a w przypadku jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa. Osoby te są także uprawnione w tej samej kolejności do wykonywania autorskich praw osobistych zmarłego twórcy, chyba, że jego wola w tym zakresie była odmienna.

Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, z przedmiotowym powództwem, może również wystąpić stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.

Co do charakteru odpowiedzialności cywilnej za popełnienie plagiatu wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 16 grudnia 2020 r. (V AGa 652/18, LEX nr 3112822), zgodnie z którym „Zgodnie z art. 1 ust. 1 pr. aut. przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). Za przedmiot prawa autorskiego uznaje się tylko taki przejaw ludzkiej aktywności, który choćby w minimalnym stopniu odróżnia się od innych rezultatów takiego samego działania. Przedmiot zatem praw autorskich posiada cechę nowości (oryginalności), której stopień nie ma zasadniczego znaczenia. Warunkiem uznania określonego rezultatu za utwór w ujęciu cytowanego powyżej przepisu jest samodzielne stworzenie przez jego twórcę oznaczonego bytu niematerialnego utrwalonego w dowolny sposób. Jednocześnie wypada zaznaczyć, że nie każdy przejaw działalności twórczej może być uznany za utwór, a jedynie tylko taki przejaw, który posiada cechę go indywidualizującą. Indywidualny charakter utworu występuje, gdy jest w nim odciśnięte osobiste piętno twórcy, w taki sposób, że jest on niepowtarzalny.

Legitymację czynną do wystąpienia z roszczeniami wymienionymi w tym przepisie posiada uprawniony do majątkowych praw autorskich, poprzez którego pojmować trzeba twórcę oraz jego następców prawnych, w tym także takie podmioty, które nabyły w drodze czynności prawnej te prawa. Biernie legitymowanym jest natomiast każdy naruszyciel autorskich praw majątkowych, który bezprawnie wkracza w te prawa.

Zryczałtowane odszkodowanie o jakim mowa w tym przepisie nie jest powiązane z powstaniem szkody po stronie uprawnionego, jak i winą naruszającego prawo chronione w tym przepisie. Obowiązek odszkodowawczy powstaje, o ile uprawniony wykaże fakt naruszenia praw majątkowych (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2017 r., V CSK 145/17 i z dnia 21 października 2011 r., IV CSK 133/11, OSNC 2012, Nr 5, poz. 62). Przyjmuje się w orzecznictwie, że poprzez stosowne wynagrodzenie, o jakim mowa w tym przepisie rozumieć należy takie wynagrodzenie, jakie otrzymałaby osoba uprawniona gdyby osoba, która naruszyła jego prawa majątkowe, zawarła z nim umowę o korzystanie z utworu w zakresie dokonanego naruszenia (por. wyrok Sąd Najwyższego z dnia 25 marca 2004 r., II CK 90/03, OSNC 2005, Nr 4, poz. 66). Roszczenie z art. 79 ust. 1 pkt 1 pr. aut. jest roszczeniem o charakterze zakazowym, którego celem jest doprowadzenie do stanu zgodnego z prawem. Aktualizuje się ono wtedy, gdy na dzień zamknięcia rozprawy istnieje stan naruszenia prawa autorskiego, albo gdy istnieje rzeczywista możliwość jego naruszenia w przyszłości. Żądanie zaniechania naruszenia jest uniwersalnym środkiem ochrony prawnej, o to oznacza, że użycie go w wypadku konkretnego naruszenia autorskich praw majątkowych wymaga dostosowania do specyfiki danego pola ich eksploatacji i charakteru naruszeń (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2013 r., V CSK 203/12). Zważywszy na fakt, że naruszenie prawa autorskiego może przybrać różną formę, żądanie zaniechania takich czynów nie może być na tyle ogólne, aby nie uwzględniało zaistniałej sytuacji. Winno być zatem dostosowane do powstałych lub realnie mogących nastąpić naruszeń prawa”.

Podkreślenia wymaga fakt, iż w myśl wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2003 r. (V CK 391/02, OSNC 2004/12/203) „w judykaturze, przyjmuje się, że autorskie prawa osobiste chronione przez Prawo autorskie (art. 16 i 78 tego Prawa), podlegają także ochronie przewidzianej w art. 23 i 24 k.c. Środki ochrony określone przepisami Prawa autorskiego i przepisami kodeksu cywilnego mogą być stosowane zarówno kumulatywnie, jak i alternatywnie, a decydujący w tej mierze powinien być wybór osoby zainteresowanej (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 września 1998 r., I CKN 818/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 21 i z dnia 5 stycznia 2001 r., V CKN 499/00, nie publ.)”.

Oznacza to, iż uprawniony może dochodzić swoich roszczeń albo na podstawie przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, bądź też na mocy ogólnych przepisów kodeksu cywilnego o ochronie praw osobistych.

Rozpowszechnianie cudzego utworu mimo braku uprawnień

Również i w przypadku tego czynu zabronionego, jego sprawca podlega odpowiedzialności zarówno karnej, jak i cywilnej. W wyniku dopuszczenia się tego przestępstwa dochodzi do naruszenia autorskich praw majątkowych twórcy,

Odpowiedzialność karna

Jest ona unormowana w art. 116 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który stanowi, że – kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom rozpowszechnia cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Jeżeli sprawca dopuszcza się takiego czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, wówczas podlega on karze pozbawienia wolności do lat 3.

Jeżeli popełnianie takiego przestępstwa stanowi dla sprawcy stałe źródło dochodu albo kieruje on taką działalnością lub ją organizuje, kara pozbawienia wolności może wynieść od 6 miesięcy do 5 lat.

W przypadku, gdy sprawca czynu przestępnego działa nieumyślnie, podlega on grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Wszystkie pozostałe zasady odpowiedzialności z tytułu popełnienia tego przestępstwa są identyczne, jak w przypadku plagiatu.

Odpowiedzialność cywilna

Uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:

• zaniechania naruszania,
• usunięcia skutków naruszenia,
• naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu, przy czym, zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 28 września 2018 roku (sygn. akt: I ACa 1641/17) – „przez „stosowne wynagrodzenie” należy rozumieć takie wynagrodzenie, jakie otrzymałby podmiot prawa autorskiego (lub praw pokrewnych), gdyby zawarto z nim umowę o korzystanie z utworu w zakresie dokonanego naruszenia”,
• wydania uzyskanych korzyści.

Niezależnie od w/w roszczeń, pokrzywdzony może się domagać jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w sposób i w zakresie określonym przez sąd.

Sąd może także nakazać osobie, która naruszyła autorskie prawa majątkowe, na jej wniosek i za zgodą uprawnionego, w przypadku gdy naruszenie jest niezawinione, zapłatę stosownej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego, jeżeli zaniechanie naruszania lub usunięcie skutków naruszenia byłoby dla osoby naruszającej niewspółmiernie dotkliwe. Poza tym, sąd, rozstrzygając o naruszeniu prawa, może orzec na wniosek uprawnionego o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, w szczególności może orzec o ich wycofaniu z obrotu, przyznaniu uprawnionemu na poczet należnego odszkodowania lub zniszczeniu.

Zobacz również: