Klauzule abuzywne czyli niedozwolone postanowienia umowne

Opublikowano przez

Budując swój e-biznes musisz niestety pamiętać i brać pod uwagę wiele kwestii, często również takich, które wykraczają swoją tematyką poza sprawy stricte techniczne lub biznesowe. W tym artykule omówimy problematykę niedozwolonych zapisów umownych, których powinieneś unikać w swoich relacjach z klientami. W e-commerce będą to najczęściej regulaminy e-sklepów, czy też wzorce umów, które udostępniasz na swoich stronach internetowych.

Klauzule abuzywne są postanowieniami zawartymi w umowie, których charakter jest niedozwolony przez przepisy obowiązującego prawa. W związku z tym podlegają one unieważnieniu.

Co to są klauzule abuzywne?

Definicję legalną pojęcia „klauzul abuzywnych” zawiera przepis art. 385(1) Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim – postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Są to tzw. niedozwolone postanowienia umowne.

Zaznaczyć trzeba, że nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały one sformułowane w sposób jednoznaczny.

Podkreślenia wymaga fakt, iż uznanie danych postanowień umownych za niedozwolone wymaga jednoczesnego, kumulatywnego zaistnienia dwóch wskazanych powyżej przesłanek, a więc ich sprzeczności z dobrymi obyczajami oraz rażącego naruszania interesów konsumenta.

Kto to jest konsument?

Zgodnie z art. 22 (1) Kodeksu cywilnego – za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową,

Co to są dobre obyczaje?

Podkreślić trzeba, że definicji pojęcia „dobre obyczaje” nie zawiera żaden przepis prawa. Wypracowały ją doktryna prawna oraz orzecznictwo. Powszechnie przyjmuje się, iż są to zwyczajowe zasady uczciwego postępowania, ogólnie akceptowane w społeczeństwie. Obejmują one oceny dokonywane według reguł moralnych znajdujących swoje źródło w powszechnie uznawanych wartościach.

Za sprzeczne z dobrymi obyczajami można więc uznać wprowadzenie do treści stosunku zobowiązaniowego klauzul, które godzą w równowagę kontraktową, a więc powodujących, że jedna z jej stron zajmuje pozycję zdecydowanie uprzywilejowaną, co oznacza naruszenie w tym zakresie zasady równorzędności stron. Obejmuje to działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania u konsumenta, wykorzystania jego niewiedzy lub naiwności i inne, które odbiegają od przyjętych standardów postępowania. Są to takie czynności, które jednoznacznie można uznać za nieuczciwe, nierzetelne oraz rażąco odbiegające w sposób negatywny od przyjętych standardów postępowania.

Jak stanowi Kodeks cywilny – oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny.

Należy wskazać, że o zgodności postanowienia z „dobrymi obyczajami” nie przesądza tylko treść umowy, ale także okoliczności jej zawarcia.

Co to jest rażące naruszanie interesów konsumenta?

Rażące naruszenie interesów konsumenta polega na nieusprawiedliwionej dysproporcji praw i obowiązków stosunku zobowiązaniowego na jego niekorzyść oraz naruszeniu jego interesu ekonomicznego. Pojęcie to, obejmuje również nierzetelność traktowania konsumenta, niewygodę na jaką był narażony, stratę przez niego czasu,  oraz wprowadzanie go w błąd. Ocenia się je w sposób subiektywny z punktu widzenia konkretnych stron danego stosunku prawnego o charakterze zobowiązaniowym, przy czym dotyczy to umów zawieranych za pomocą wzorca umów.

Co to jest wzorzec umowy?

Jest to zbiór jednostronnie ustalonych, z góry przygotowanych klauzul umownych przedstawianych drugiej stronie w celu zawarcia umowy. Przedmiotowe wzorce występują pod różnymi nazwami, w tym:

  • ogólne warunki umów,
  • regulaminy,
  • wzory umów,
  • formularze umów.

Kiedy postanowienia umowne mają charakter abuzywny?

Musisz wiedzieć, że istnieje wiele kryteriów według których można oceniać, czy dane postanowienia umowne mają charakter abuzywny. Należy do nich na przykład ich transparentność – niski stopień wzorca umownego może uzasadniać uznanie go za niedozwolony nawet w sytuacji, gdy stwierdzono, że formalnie został on włączony do umowy. O abuzywności świadczą także okoliczności ograniczające zdolność postrzegania i rozumienia jego tekstu oraz negatywnie wpływające na racjonalność decyzji podejmowanych przez konsumentów. Także te zapisy kontraktu, które nie zostały uzgodnione indywidualnie z konsumentem mogą zostać uznane za niedozwolone.

Zaznaczyć trzeba, iż charakter taki mają te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.

Powinieneś wiedzieć jednocześnie, że ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje.

Jak stanowi Kodeks cywilny – w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

  • wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie,
  • wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
  • wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony,
  • przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy,
  • zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta,
  • uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju,
  • uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;,
  • uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta,
  • przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy,
  • uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie,
  • przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową,
  • wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania,
  • przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy,
  • pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia,
  • zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia,
  • nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy,
  • nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego,
  • stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia,
  • przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia,
  • przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy,
  • uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności,
  • przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta,
  • wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.

Podkreślić trzeba, że powyższy katalog nie ma charakteru enumeratywnego, a więc nie jest zamknięty. Wskazane są w nim jedynie niedozwolone postanowienia umowne, które najczęściej występujące w praktyce.

Dodać należy, że obowiązująca w Polsce Dyrektywa 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. WE z 1993 r., L. 95, s. 29), w swych generalnych zarysach stanowi, iż wszelkie umowy z konsumentami powinny być sporządzane prostym i zrozumiałym językiem, zaś on sam musi mieć faktyczną możliwość zapoznania się ze wszystkimi ich warunkami Wszelkie wątpliwości powinny być interpretowane na jego korzyść. Klauzule umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeżeli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary i powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy (art. 3 ust. 1).

Jakie są skutki prawne uznania postanowień umowy za abuzywne?

Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego – jeżeli postanowienie umowy jako niedozwolone nie wiąże konsumenta, wówczas strony są związane umową w pozostałym zakresie.

Podkreślić trzeba, że skutek taki następuje z mocy samego prawa, a więc niejako automatycznie. Oznacza to, że nie wymaga to podejmowania przez konsumenta żadnych dodatkowych czynności. Nie ma więc konieczności wytaczania powództwa ustalającego, iż postanowienia tego rodzaju są dotknięte nieważnością. Oczywiście jednak nie ma przeszkód, aby jedna ze stron skorzystała z możliwości jaką stwarzają przepisy Kodeksu Postępowania cywilnego, w myśl których –  powód może żądać ustalenia przez Sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Na marginesie dodać trzeba, że najbardziej „sławne” są klauzule abuzywne zawarte w umowach dotyczących tzw. kredytów frankowych. Obecnie, Sądy dokonują ich unieważniania wręcz seryjnie, przy czym dotyczy to całej umowy, a nie jedynie tych postanowień, które zostały uznane za niedozwolone. Jest to skutkiem specyfiki tego rodzaju umów oraz przyjęcia, że ich wyeliminowanie i tak powoduje, że nie nadaje się ona do wykonania jako całość. 

Powinieneś wiedzieć, iż zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2018 r. (III CZP 29/17) ocena tego, czy postanowienie umowne jest niedozwolone, powinna być dokonywana według stanu z chwili zawarcia umowy. Tym samym, przy ocenie niedozwolonego charakteru określonego postanowienia umownego, również ocenie indywidualnej, nie ma żadnego znaczenia sposób, w jaki umowa była wykonywana przez strony.

Zaznaczyć trzeba, że prawo powoływania się na wadliwość wzorca, w którym została zawarta klauzula abuzywna nie obejmuje obrotu pozakonsumenckiego, a więc nie mogą się na nie powoływać  przedsiębiorcy. W ich wypadku, jeśli czują się pokrzywdzeni działaniami kontrahentów stosujących niedozwolone postanowienia umowne, mogą domagać się ochrony prawnej jedynie na zasadach ogólnych, o czym w dalszej części artykułu.

Jaki jest tryb postępowania w zakresie uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone

Podkreślić trzeba, że polskie prawo przewiduje specjalny tryb postępowania w zakresie uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone. Reguluje je ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 275) w art. 23a-23d i 99a-99f .

Zaznaczyć należy, iż tryb rozstrzygania o niedozwolonym charakterze postanowienia wzorca umownego realizowany przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów ma charakter administracyjno-sądowy. Ma on formę kontroli abstrakcyjnej przeprowadzanej w oderwaniu od zawarcia konkretnej umowy.

Zgodnie z art. 23a w/w aktu prawnego – zakazane jest stosowanie we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych.

Uczestnicy postępowania

Uprawnionymi do złożenia Prezesowi Urzędu zawiadomienia dotyczącego podejrzenia naruszenia zakazu stosowania niedozwolonych postanowień umownych są podmioty wyliczone enumeratywnie w artykule 99a wspomnianej ustawy. Są to:

  • konsument,
  • rzecznik konsumentów,
  • Rzecznik Finansowy,
  • polska organizacja konsumencka,
  • organizacja zagraniczna wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach Unii Europejskiej do wszczęcia postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, opublikowaną w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, jeżeli cel jej działania uzasadnia wystąpienie przez nią z takim zawiadomieniem dotyczącym wzorców umów stosowanych w Rzeczypospolitej Polskiej, zagrażających interesom konsumentów w państwie członkowskim, w którym organizacja ta ma swoją siedzibę.

Mogą one jednocześnie zostać dopuszczone na własny wniosek do udziału w postępowaniu w charakterze podmiotu zainteresowanego, jeśli Prezes Urzędu uzna, że ich udział może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy. Następuje to w drodze postanowienia, na które przysługuje zażalenie.

Podmiot zainteresowany ma prawo do:

  • składania dokumentów i wyjaśnień co do okoliczności sprawy.
  • wglądu do akt,
  • otrzymywania od Prezesa informacji o sposobie załatwienia sprawy, nie przysługuje mu natomiast uprawnienie do wniesienia odwołania od wydanej w niej decyzji.

Zawiadomienie

Zawiadomienie należy złożyć na piśmie i powinno ono zawierać:

  • wskazanie przedsiębiorcy, któremu zarzucane jest stosowanie niedozwolonych postanowień wzorca umowy,
  • opis stanu faktycznego będącego postawą zawiadomienia,
  • wskazanie postanowienia wzorca umowy naruszającego zakaz,
  • uprawdopodobnienie naruszenia zakazu,
  • dane identyfikujące zgłaszającego zawiadomienie.

Do zawiadomienia należy dołączyć dokumenty, które mogą stanowić dowód naruszenia przepisów ustawy. Zaznaczyć trzeba, że nie ma ono charakteru wiążącego dla Prezesa Urzędu.

Skutkiem zgłoszenia przedmiotowego zawiadomienia może być:

  • wszczęcie postępowania wyjaśniającego,
  • wszczęcie postępowania właściwego w sprawie uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
  • niepodjęcie przez organ żadnych czynności.

Wszczęcie postępowania w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone następuje w drodze postanowienia, o czym Prezes Urzędu zawiadamia strony.

Terminy

Do terminów dotyczących postępowania w sprawie naruszenia zakazu stosowania niedozwolonych postanowień umownych stosuje się odpowiednio przepisu ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego. Zgodnie z nimi:

  • organ prowadzący postępowanie powinien rozpatrzyć sprawę bez zbędnej zwłoki,
  • załatwienie sprawy wymagającej postępowania wyjaśniającego powinno nastąpić nie później niż w ciągu miesiąca, a sprawy szczególnie skomplikowanej – nie później niż w ciągu dwóch miesięcy od dnia wszczęcia postępowania, zaś w postępowaniu odwoławczym – w ciągu miesiąca od dnia otrzymania odwołania,
  • o każdym przypadku niezałatwienia sprawy w terminie organ jest obowiązany zawiadomić strony, podając przyczyny zwłoki i wskazując nowy termin w tym zakresie. Ten sam obowiązek ciąży na organie administracji publicznej również w przypadku zwłoki w załatwieniu sprawy z przyczyn niezależnych od organu,
  • na niezałatwienie sprawy w terminie stronie służy zażalenie do organu wyższego stopnia, a jeżeli nie ma takiego organu – wezwanie do usunięcia naruszenia prawa.

Dodatkowo, zgodnie z ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów – postępowanie w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone powinno być zakończone w terminie 4 miesięcy, a w sprawie szczególnie skomplikowanej – nie później niż w terminie 5 miesięcy od dnia jego wszczęcia.

Poza tym, nie wszczyna się takiego postępowania, jeżeli od końca roku, w którym zaprzestano ich stosowania, upłynęły 3 lata.

Zaznaczyć trzeba, że upływ terminu przedawnienia jest uwzględniany z urzędu, co powoduje każdorazowe umorzenie postępowania, gdy zostało ono wszczęte po jego upływie.


Decyzja

Prezes Urzędu wydaje decyzję o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolony i zakazującą jego wykorzystywania, jeżeli stwierdzi naruszenie zakazu stosowania we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych.

W decyzji tej może on określić środki usunięcia trwających skutków takiego naruszenia, a w szczególności zobowiązać przedsiębiorcę do:

  • poinformowania konsumentów, będących stronami umów zawartych na podstawie wzorca, o uznaniu za niedozwolone jego postanowienia,
  • złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia o treści i w formie określonej w decyzji.

Prezes Urzędu może także nakazać publikację decyzji w całości lub w części, z zaznaczeniem, czy jest ona prawomocna, w określonej w niej formie, na koszt przedsiębiorcy.

Jeżeli przedsiębiorca przed wydaniem przedmiotowej decyzji zobowiąże się do podjęcia lub zaniechania określonych działań zmierzających do zakończenia naruszenia zakazu, lub usunięcia skutków tego naruszenia, Prezes Urzędu może, wydając decyzję, zobowiązać go do:

  • wykonania tych zobowiązań,
  • określić termin ich realizacji,
  • składania w wyznaczonym terminie informacji o stopniu ich realizacji.

Decyzji może zostać nadany w całości lub w części rygor natychmiastowej wykonalności, jeżeli wymaga tego ważny interes konsumentów.

Uchylenie decyzji

Prezes Urzędu może, z urzędu, uchylić wydaną w danej sprawie decyzję, w części dotyczącej zobowiązań i nałożyć karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok jej zastosowania, w przypadku gdy:

  • decyzja została wydana w oparciu o nieprawdziwe, niekompletne lub wprowadzające w błąd informacje lub dokumenty,
  • przedsiębiorca nie wykonuje nałożonych na niego zobowiązań lub obowiązków,

Może on też wskazać środki usunięcia trwających skutków naruszenia zakazu.

Za zgodą przedsiębiorcy, Prezes Urzędu może również z urzędu uchylić swoją decyzję, w części dotyczącej zobowiązań, w przypadku gdy nastąpiła zmiana okoliczności mających istotny wpływ na wydanie tej decyzji.

Skutki prawne decyzji

Prawomocna decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca wskazanego w decyzji.

W jaki sposób przedsiębiorcy mogą doprowadzić do unieważnienia abuzywnych postanowień umów?

W porównaniu z sytuacją prawną konsumentów, pozycja przedsiębiorców jest gorsza, albowiem nie mogą oni powoływać się na przepisy chroniące konsumentów przed skutkami narzucania nieuczciwych warunków umownych. W takiej sytuacji pozostaje jedynie wskazywanie, że zgodnie z art. 353 (1) Kodeksu cywilnego – strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego, zaś w myśl art. 58 § 2 k.c. – nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

O tym jak należy rozumieć  pojęcie zasad współżycia społecznego, wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 czerwca 2010 r. (IV CSK 555/09, nie publ.), zgodnie z którym – w relacjach między przedsiębiorcami zasady współżycia społecznego należy rozumieć jako zasady uczciwego obrotu, rzetelnego postępowania, lojalności i zaufania w stosunku do partnera umowy. Każda ze stron powinna powstrzymać się od zachowań, które świadczą o braku respektu dla interesów partnera lub wywołują w nich uszczerbek.

Stwierdził on także, naruszenie któregokolwiek z kryteriów swobody kontraktowej i w rezultacie sprzeczności treści lub celu umowy z ustawą, zasadami współżycia społecznego lub naturą stosunku wykreowanego przez tę umowę powoduje nieważność czynności prawnej lub jej części na podstawie art. 58 k.c. Ocenie pod kątem tych kryteriów podlega nie tylko treść kwestionowanego postanowienia umownego, ale także jego cel (wyrok SN z dnia 30 lipca 2014 r., II CSK 563/13). Znak równości pomiędzy zasadami współżycia społecznego, a zasadami słuszności w zastosowaniu do stosunków obligatoryjnych postawił Sąd Najwyższy uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów z dnia 6.03.1992 r. (III CZP 14/91, OSNCP 6/92 poz. 90) wyjaśniając ponadto, że muszą one oznaczać przede wszystkim zasadę równości stron tych stosunków. Jednakże do uznania bezwzględnej nieważności umowy niezbędne jest wskazanie konkretnych okoliczności świadczących o sprzeczności umowy z zasadami współżycia społecznego.